“His struggle for freedom and justice, will continue to be our struggle until colonialism is eradicated”. Dit waren de woorden van Joe Natuman, premier van Vanuatu, uitgesproken op 29 september 2014 bij de opening van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in New York. Hij bracht daar een eerbetoon aan de onlangs in Vanuatu overleden West-Papoea-onafhankelijkheidsstrijder en academicus Dr. John Otto Ondowame. Vanuatu is een dun bevolkte eilandengroep in de Grote Oceaan dat zich als enige staat publiekelijk uitspreekt over de mensenrechtenschendingen in West-Papoea en hiermee diens bilaterale verhoudingen met Indonesië, een van de grootste landen ter wereld, continu op het spel zet. De regering van Vanuatu, eigenlijk slechts een microstaat, is om die reden een baken van hoop gebleken voor de onderdrukte inheemse bevolking van West-Papoea.

©xinhua.net

Maar waarom heeft Vanuatu deze rol als belangenbehartiger van West-Papoea ooit op zich genomen en waar leidt dit toe? De invloed van Vanuatu, een land met rond de 260.000 inwoners en een Bruto Nationaal Product ter waarde van nog geen miljard euro, is op wereldniveau uiteraard zeer beperkt. Maar daarentegen voert Vanuatu een zeer actief buitenlands beleid, voornamelijk wanneer dekolonisatie betreft. De recente toespraak van Joe Natuman voor de Algemene Vergadering stond overigens nog in schril contrast met zijn voorganger Moana Carcasses Kalosil. Deze hield het jaar daarvoor tijdens dezelfde gelegenheid in 2013, een zeer vurig pleidooi over de mensenrechtenschendingen in West-Papoea en over het tekortkomen van de Verenigde Naties; een toespraak waarvoor veel Papoea’s hem zeker dankbaar zullen blijven.

Uitgesproken Melanesiërs
De uitzonderlijke koers van Vanuatu met betrekking tot West-Papoea moet wellicht gezocht worden in de geschiedenis en cultuur van Vanuatu. Vanuatu is een groep van 83 eilanden die vroeger bekend stonden als de Nieuwe Hebriden. Het werd een politieke eenheid doordat de eilandengroep gelegen was in de neutrale zone tussen het Britse (Solomon eilanden, Fiji) en het Franse koloniale rijk (Nieuw Caledonië). Om die reden besloten beide koloniale machten de eilandengroep gezamenlijk te besturen in een administratief zeer inefficiënt “condominium”, dat spottend ook wel het “pandemonium” (totale verwarring) genoemd werd.

Tot de onafhankelijkheid van Vanuatu in 1980 bevond de Melanesische bevolking van de eilandengroep zich in de meest curieuze en rechteloze situatie: onder het condominium kon de inheemse bevolking, de Ni-Vanuatu, geen aanspraak maken op de Britse of Franse nationaliteit en bleef de inheemse bevolking, tot ver in de twintigste eeuw, stateloos in hun eigen land. Ook het onderscheid tussen de Engelstaligen en de Franstaligen beheerst de politiek van Vanuatu tot op de dag van vandaag. Instabiele verhoudingen kenmerken de politiek, regeringen in Vanuatu treden aan en af, sinds 2008 wisselde men al negen keer van premier. Het kleine parlement bestaat al uit zeker zestien politieke groeperingen.

Sommige internationale commentatoren beschouwen de onvoorwaardelijke steun van Vanuatu voor West-Papoea daarom als een afleidingsmanoeuvre voor de voortdurende binnenlandse politieke instabiliteit. Maar dat valt te bezien, het beleid ten opzichte van West-Papoea is constant gebleken en wordt door alle politieke groeperingen in Vanuatu gedragen. De verwantschap die men op Vanuatu voelt met andere Melanesiche volkeren zoals op West-Papoea en de afkeer van het kolonialisme en racisme is waarschijnlijk diep verankerd is in de samenleving van Vanuatu. Al sinds de jaren ’80 van de vorige eeuw, heeft Vanuatu actief beleid gevoerd tegen het apartheidsregime in Zuid-Afrika en heeft het zich ingezet voor Oost-Timor en de Westelijke Sahara. Vanuatu heeft een lange geschiedenis als voorvechter voor dekolonisatie.

Politieke hardliners
De voor de diplomatie ongebruikelijk harde taal die de vorige premier Carcasses in 2013 bij de Verenigde Naties gebruikte, appelleerde dus aan een sentiment dat leeft onder de bevolking van Vanuatu en daarbuiten: West-Papoea bevindt zich onder harde koloniale heerschappij van een Aziatisch land en de wereld zwijgt daarover. Dat juist Vanuatu het zich kan permitteren om Indonesië hierover tegen de haren in te strijken wordt door menigeen verklaard op basis van het feit dat Vanuatu nauwelijks economische banden heeft met Indonesië en veel meer gericht is op Australië, Nieuw-Zeeland en China. Maar ook dit is een politieke keuze geweest van de opvolgende regeringen van Vanuatu, goede betrekkingen met Indonesië had Vanuatu zeker wat op kunnen leveren: De onvoorwaardelijke steun van Vanuatu voor West-Papoea komt dus voort vanuit de politieke geschiedenis van Vanuatu en het geloof van een generatie politici het recht aan hun zijde te hebben.

Joe Natuman. Afb: wiki

In 2010 was de door Joe Natuman aangehaalde Dr. Ondawame ook aanwezig in het parlement van Vanuatu in Port Vila toen de  zogenaamde Wantok Blong Yumi Bill werd aangenomen. De naam van deze wet verwees naar de verwantschap tussen de Melanesische inwoners van Vanuatu en West-Papoea en had verstrekkende gevolgen voor het buitenlandbeleid van Vanuatu. Vanuatu zou zich hiermee openlijk scharen achter de onafhankelijkheid en het recht op zelfbeschikking van West Papoea. Daarbij werd de regering door het parlement ook opgedragen het maximaal mogelijke te doen voor West-Papoea binnen de voor Vanuatu beschikbare internationale fora; zoals de Verenigde Naties, het Pacific Islanders Forum en de Melanesian Spearhead Group.

Een stem voor West-Papoea binnen de Verenigde Naties
Een van die voornemens was dat Vanuatu ervoor zou wedijveren om West-Papoea wederom op de VN lijst van niet zelfsturende gebieden te plaatsen. Dit vereist echter een meerderheid binnen de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, wat een vrij ambitieus streven is, aangezien Indonesië al zijn middelen zou aanwenden om dit te voorkomen. Maar het mag niet vergeten worden dat Vanuatu één van de drijvende krachten is geweest die ervoor gezorgd hebben dat Frans Polynesië in 2013 op de deze lijst werd toegevoegd, al was dit zeer tegen de wens van Frankrijk zelf. Een ander voornemen was om het volkenrechtelijke vraagstuk rondom de “Act of Free Choice” voor te leggen aan het Internationaal Gerechtshof; maar ook voor een zogenaamde “Advisory Opinion” aan het Internationaal Gerechtshof is een meerderheid in de Algemene Vergadering benodigd. Zover is het dus nog niet gekomen.

Een ander voorstel werd gelanceerd op 4 maart 2014. De toenmalige premier Carcasses Kalosil hield een toespraak voor de VN Mensenrechtenraad, waarin hij het grootste deel van zijn tijd reserveerde voor de erbarmelijke mensenrechtensituatie in West-Papoea. Daarin riep hij de VN Mensenrechtenraad op om te overwegen een resolutie aan te nemen voor een ‘country mandate’ voor West-Papoea. Daarmee doelde Carcasses op een speciale procedure voor de benoeming van een onafhankelijke expert of speciale rapporteur die aan de Mensenrechtenraad advies uitbrengt over de mensenrechten in een specifiek land.

Strijd voor lidmaatschap van de Melanesian Spearhead Group
Thuis in Port Vila de hoofdstad van Vanuatu, had Carcasses op dat moment al nipt vier moties van wantrouwen in het parlement overleefd sinds zijn aantreden als premier het jaar daarvoor. Op 15 mei werd hij toch uiteindelijk aan de kant gezet voor Joe Natuman, de huidige premier van Vanuatu. Onder Natuman is het beleid ten opzichte van West-Papoea onveranderd voortgezet. Dat viel ook te verwachten, Natuman was als parlementariër de speciale gezant van Vanuatu voor dekolonisatie. Het was onder zijn leiding dat de delegatie van Vanuatu afgelopen januari besloot om niet deel te nemen aan het bezoek van de Melanesian Spearhead Group aan Jayapura en aan Jakarta. De Melanesian Spearhead Group (MSG) is een intergouvernementeel samenwerkingsverband van de vier onafhankelijke Melanesische staten (Papoea Nieuw Guinea, Fiji, de Solomon eilanden en Vanuatu) en de FLNKS, een Melanesiche politieke groepering uit Nieuw Caledonië. De reden van de boycot van Vanuatu was gelegen in het volgende:

In de Wantok Blong Yumi Bill stond ook het voornemen dat Vanuatu zich zou inzetten om  West Papoea een bepaalde status te geven binnen de MSG. In de zomer van 2013 op de bijeenkomst van de MSG op Nieuw Caledonië kwam het zover dat er een motie door alle leden van de MSG werd aangenomen waarin een start werd gemaakt met de toelating van West Papoea tot de MSG. De eerste stap was een gepland bezoek van een delegatie van de leden van de MSG aan Indonesië om een eventueel lidmaatschap van West-Papoea te verkennen, dat uiteindelijk begin 2014 zou plaatsvinden. Dit bezoek kreeg een volledig andere wending, waarop de delegatie van Vanuatu besloot het bezoek geheel af te zeggen en verder te boycotten. Van tevoren werd duidelijk dat de delegatie  bij hun bezoek aan Jayapura niemand anders dan de officiële Indonesische autoriteiten te zien of te spreken zouden krijgen. In Jakarta werden de ministers van buitenlandse zaken van de overige drie landen een akkoord voorgelegd waarin ze toezegden zich niet te zullen mengen in de interne aangelegenheden van Indonesië. Voor Vanuatu en velen in West-Papoea was het bezoek geëindigd een complete mislukking.

Chinese President Xi Jinping (R) meets with Prime Minister of Vanuatu Joe Natuman in Nanjing, capital of east China’s Jiangsu Province, Aug. 17, 2014. (Xinhua/Wang Ye)

Het hete hangijzer van een eventuele toelating van West-Papoea tot de MSG werd afgelopen zomer opnieuw besproken in op de volgende bijeenkomst van de MSG in Papoea Nieuw Guinea. De regering van Fiji liet opvallend genoeg, geheel verstek gaan. Van de Solomon eilanden en de vertegenwoordigers van Nieuw Caledonië wordt aangenomen dat ze Vanuatu in de kwestie West-Papoea kunnen steunen. De doorslag zou dus moeten komen van het directe buurland van Indonesië en het veruit belangrijkste lid van de MSG; Papoea Nieuw Guinea. Maar Papoea Nieuw Guinea heeft andere belangen, het deelt een zeer lange grens met Indonesië en heeft grote economische en veiligheidsbelangen om de verhoudingen met Indonesië goed te houden. Het resultaat was een compromis tussen Vanuatu en Papoea Nieuw Guinea: De Papoea’s van westelijk Nieuw Guinea worden nog steeds aangemoedigd om een gezamenlijke aanvraag te doen voor het lidmaatschap van de MSG. Echter de toelating van West-Papoea tot de MSG zou moeten geschieden in overleg met Indonesië en alle Melanesiërs in Indonesië zouden hierbij vertegenwoordigd moeten worden. Tess Newton Cain van de in Sydney gevestigde denktank The Interpreter beschouwde dit als een tegenslag voor de toelating van West-Papoea tot de MSG. De kans dat West Papoea ooit vertegenwoordigd zal worden binnen de MSG zal in sterke mate afhangen van wat de regering van Papoea Nieuw Guinea zich in de toekomst denkt tegenover Indonesië te kunnen permitteren.

Vanuatu gaat onverminderd door met de steun voor West-Papoea. Eind dit jaar worden alle vertegenwoordigers van verschillende West-Papoea organisaties verwacht in Port Vila. Het in Vanuatu opgerichte West Papoea Reconciliatie-comité wil ervoor zorgen dat de verschillende West-Papoea organisaties en groeperingen tot overeenstemming kunnen komen om gezamenlijk een aanvraag te doen voor lidmaatschap van de MSG. Ook hier stapelen de problemen zich op, al weerhoudt dat Vanuatu er niet van om door te zetten. De bijeenkomst is nu al meerdere malen uitgesteld. Op enige medewerking van Indonesië hoeft men uiteraard niet te rekenen, er zijn al talrijke problemen gebleken met het verkrijgen van visa. Maar er is ook gebrek aan fondsen, Port Vila is geen locatie die makkelijk en goedkoop te bereiken is. En dan speelt nog de kwestie of ook pro-Indonesische organisaties zouden moeten worden uitgenodigd, wat voor de grote meerderheid van de Papoea’s begrijpelijkerwijs toch echt een brug te ver is.

Een onverschrokken rol voor Vanuatu
Men kan zich natuurlijk afvragen of de harde koers van een klein landje als Vanuatu tegenover een groot land als Indonesië niet wat wereldvreemd is, maar er is andere kant blijkbaar weinig wat Indonesië er aan kan doen anders dan Vanuatu compleet te negeren. In Vanuatu ‘s grotere en machtigere buurland Australië bestaat waarschijnlijk net zoveel steun en sympathie voor West-Papoea als in de rest van de regio. Maar de Australische regering loopt op eieren wanneer het de relatie met Indonesië betreft, er zijn namelijk op dit moment meer dan genoeg zaken die tussen de twee regionale grootmachten uiterst gevoelig liggen. Het werd daarom als zeer opvallend en zelfs al een hele koerswijziging gevonden dat de regering Abbott onlangs een motie van de Australische pro-West-Papoea senator Richard di Natale omarmde en verklaarde deze graag ten uitvoer te willen brengen. Echter feitelijk heeft men in Australië met deze motie Indonesië slechts opgeroepen om West-Papoea open te stellen voor de media en de twee Franse journalisten, die nu al twee maanden in gevangenschap zitten, onmiddellijk vrij te laten. In vergelijking met de kritiek van Vanuatu continu is het commentaar van Australië boterzacht, maar op elk commentaar van Australië over West-Papoea wordt in Indonesië nu eenmaal altijd zeer gevoelig  gereageerd.

De toekomst van West-Papoea ligt waarschijnlijk grotendeels in handen van interne ontwikkelingen binnen Indonesië zelf, Amerikaanse multinationals en van de Oost-Aziatische afnemers van grondstoffen uit West-Papoea. Maar dat belet Vanuatu niet om zich in te blijven zetten om de Papoea’s in Indonesië te blijven betrekken binnen de Melanesische gemeenschap en om de belangen van de inheemse bevolking van West-Papoea te behartigen binnen alle internationale fora die het land tot de beschikking staan. Vanuatu zou wellicht hierdoor wat gunstige handelsverdragen met Indonesië zijn misgelopen, maar het geeft Vanuatu wel veel krediet als strijder tegen kolonialisme en de onderdrukking van de Melanesiërs binnen Indonesië. De moed die de leiders van Vanuatu tot nu toe tonen is vrij uitzonderlijk, men kan niet anders dan groot respect hebben voor een generatie politici die toen zij geboren werden in het condominium, voor de wereld niet eens echt bestonden.