Donderdag, 18 september 2014 wordt een historische dag als de Schotten zich mogen uitspreken in het referendum over de onafhankelijkheid van Schotland. Van het Schotse referendum wordt verwacht dat het een kettingreactie zal veroorzaken voor andere regio’s binnen Europa om ook daar een referendum te eisen over onafhankelijkheid. Wat minder bekend is dat in de komende jaren ook in de Pacific archipel Melanesië, twee eilandengroepen zich in de komende jaren in een referendum zullen uitspreken over eventuele onafhankelijkheid.

afb: Pacific Scoop

Het eerste referendum zal tussen 2014 en 2018 plaatsvinden in Nieuw Caledonië, toevallig zo vernoemd door ontdekkingsreiziger James Cook omdat de eilanden hem zo aan Schotland deden denken. Het Nouméa akkoord van 1998 tussen Frankrijk en de inheemse politieke groeperingen van de Kanaken verplicht dat het referendum voor 2019 gehouden zal worden. Een ander referendum zal met grote waarschijnlijk plaatsvinden in Bougainville. De autonome regio Bougainville, geografisch gezien onderdeel van de Solomon eilanden maar behorend tot Papoea Nieuw Guinea, heeft in 2000 het recht verworven om een referendum te houden over de onafhankelijkheid van Bougainville.

Deze twee nieuwe soevereine Melanesische staten hebben overigens het recht tot toetreding tot de Verenigde Naties en dit kan gunstig zijn voor belangenbehartiging binnen V.N. verband voor de Papoea’s in West-Papoea. Zowel Nieuw Caledonië als Bougainville hebben na jaren van onrust in respectievelijk de jaren ’80 en eind jaren ’90 de maximaal mogelijke autonomie gekregen binnen de soevereine staten tot wie ze toebehoren. Het referendum is zodoende net als in Schotland, het sluitstuk van een lange weg die deze gebieden hebben afgelegd naar volledige onafhankelijkheid.

Uitermate slechte ervaringen met referenda
Dat roept de vraag op of er ook een nieuwe impuls gaat komen voor de roep om een referendum in West-Papoea. Het volk van West-Papoea is bij uitstek in het verleden het recht ontnomen om zich middels een referendum uit te spreken over de toekomst van hun eigen land. Na de val van de Soeharto in 1998 zijn er verschillende stemmen opgegaan dat de Verenigde Naties een referendum zou moeten organiseren in West-Papoea. Historisch onderzoek, het beschikbaar komen van nieuwe archiefstukken bracht naar boven wat in principe al algemeen bekend was: in 1969 is er nooit referendum gehouden onder de Papoea’s over de keuze tussen aansluiting bij Indonesië of onafhankelijkheid. De uitvoering van de zogenaamde ‘Daad van Vrije Keuze’ door Indonesië was een volledige schetsvertoning.

Achteraf kan men zich afvragen of men van een opkomende militaire dictatuur die een paar jaar eerder honderdduizenden slachtoffers heeft gemaakt, anders had kunnen verwachten. Vanwege de geo-politieke verhoudingen in de tijd, heeft men een oog dicht geknepen. Het resultaat is dat de Papoea’s nooit hun recht op zelfbeschikking hebben kunnen uitoefenen middels een referendum of een volksraadpleging en dat die claim blijft voortbestaan, het recht op zelfbeschikking kent immers geen verjaring. De vraag is daarom ook gerechtvaardigd wanneer de Papoea’s in de gelegenheid worden gesteld om dit recht ook uit te kunnen oefenen. Echter de roep om een ‘nieuw’ referendum in West-Papoea onder auspiciën van de Verenigde Naties in het door Indonesië gecontroleerde West-Papoea is waarschijnlijk een uitermate slecht idee.

afb: The Guardian

De eruptie van geweld die plaats vond in Oost-Timor in 1999 moet een waarschuwing zijn geweest waar een referendum toe kan leiden. Op verzoek van de Indonesische regering had de Verenigde Naties een referendum georganiseerd in Oost-Timor, waarna een overweldigende meerderheid voor onafhankelijkheid koos. Paramilitaire groeperingen, gesteund door het Indonesische leger, die zich niet bij de uitslag konden neerleggen, begonnen vervolgens geweld te gebruiken. Pas na de tussenkomst van een internationale troepenmacht werd de rust hersteld, maar toen waren er al rond 1400 mensen omgekomen wat nog diepe sporen na heeft gelaten in een nu onafhankelijk Oost-Timor. Zelfs al zou in de meest ideale situatie dit scenario zich niet voordoen bij een referendum in West-Papoea, dan nog ligt er een ander doemscenario voor een VN-referendum op de loer.

Een referendum dat er maar nooit komt
Een ander scenario biedt namelijk MINUSCO, de Missie van de VN voor een referendum in de Westelijke Sahara. MINUSCO werd in 1991 door de VN Veiligheidsraad ingesteld met als kerntaak om een referendum te organiseren voor de inheemse bevolking van de Westelijke Sahara om hun recht op zelfbeschikking te kunnen uitoefenen. Het referendum had in 1992 moeten plaatsvinden maar is volledig vastgelopen in de onderhandelingen tussen Marokko en Polisario over de vraag welke personen mogen deelnemen aan het referendum. Veel van de oorspronkelijke bewoners van de Westelijke Sahara, de Sahwari’s , zijn de afgelopen decennia het geweld ontvlucht en wonen in vluchtelingenkampen in Algerije en Mauritanië. In diezelfde periode zijn veel Marokkanen naar de Westelijke Sahara geëmigreerd die ondertussen daar al de meerderheid van de bevolking uitmaken.

Het bepalen van de census, het vaststellen wie mag meedoen aan het referendum, is dus bepalend hoe de uitslag van het referendum zal uitvallen. De enige uitweg werd gepresenteerd door VN-gezant James Baker, eerst zou de Westelijke Sahara volledige autonomie van Marokko moeten verkrijgen waarna na vijf jaar een referendum zou worden georganiseerd waaraan alle inwoners mee zouden kunnen doen. Marokko heeft aangegeven hier niet mee akkoord te kunnen gaan waardoor de onderhandelingen sinds 2004 in een volledige impasse zijn geraakt. De missie van MINUSCO is inmiddels 41 keer verlengd en kost de VN rond de 45 miljoen euro per jaar, maar een referendum is verder weg dan ooit.

De Westelijke Sahara toont aan dat niet het referendum, maar de voorwaarden waaronder het referendum gehouden worden bepalend is voor wie uiteindelijk zich de winnaar en wie zich de verliezer mag noemen. Eenzelfde scenario kan zich namelijk voltrekken in West-Papoea. Sinds de inlijving bij Indonesië is de bevolking van West-Papoea spectaculair gegroeid. Dat komt niet slechts door hoge geboortecijfers maar door vrijwillige en ‘herplaatste’ migratie vanuit andere delen van Indonesië, voornamelijk vanuit Java en Sulawesi. De Papoea’s zijn een minderheid aan het worden in hun eigen land, daarnaast is er in de kustgebieden een zeer pluriforme en gemengde bevolking ontstaan.

Het bepalen van het electoraat voor een referendum zou betekenen dat van alle inwoners van West-Papoea, van alle inheemse vluchtelingen en van alle Papoea’s in het buitenland, individueel bekeken moet worden of deze persoon gerechtigd is om mee te doen aan het referendum. Dit is een duivels dilemma. Zolang Indonesië zo’n sterke grip houdt op het gebied is het houden van een eerlijk referendum zelfs onder toezicht van de VN eigenlijk bij voorbaat uitgesloten. De voorwaarden voor het houden van een referendum zijn vergaande autonomie en demilitarisering van het gebied en het respecteren van fundamentele mensenrechten. Echter de weg naar meer autonomie voor West-Papoea is sinds 2001 op een dood spoor geraakt, politiek gezien is de situatie in West-Papoea niet aan de beterende hand.

afb: bellacaledonia.org.uk

Geen referendum, wel verlies van legitimiteit
Het Schotse referendum en andere referenda over onafhankelijkheid die nog plaatsvinden zullen de Papoea’s niet direct van hulp kunnen zijn om hun eigen diepe wens naar onafhankelijkheid in vervulling te laten gaan middels een referendum. Echter de discussies over onafhankelijkheid roepen veel vragen op over economische redzaamheid van een nieuw onafhankelijk land, over de beschikking van de lokale bevolking over de natuurlijke hulpbronnen. Een belangrijke factor in de gang naar het referendum over Schotse onafhankelijkheid is de beschikking over de olie in het Schotse deel van de Noordzee.

West-Papoea is gezegend met nog veel grotere natuurlijke rijkdommen dan menig andere regio van de wereld; edelmetalen waaronder de grootste goudvoorraad ter wereld, natuurlijk gas en 24% van de gehele houtvoorraad van Indonesië. Het gebied is relatief dunbevolkt. Dit zou de lokale bewoners van West-Papoea tot de rijkste inwoners van Indonesië moeten maken, ze zijn echter de allerarmsten.

De voortdurende economische exploitatie of eigenlijk plundering van West-Papoea zorgt ervoor dat de legitimiteit van Indonesië om over West-Papoea te mogen heersen aan het afbrokkelen is, ondanks soevereiniteitsaanspraken uit het verleden. West-Papoea kan economisch gezien prima alleen verder als onafhankelijke staat, daar zal de discussie over een onafhankelijkheid van West-Papoea dus niet over hoeven te gaan.